Trường Lưu là một làng cổ, được hình thành từ thế kỷ XV, trước đây thuộc xã Lai Thạch, huyện La Sơn, phủ Đức Quang (nay là xã Kim Song Trường, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh). Từ cuối đời Lê đến đầu nhà Nguyễn, Trường Lưu có tiếng là đất văn vật ở xứ Nghệ. Trong làng có dòng họ Nguyễn Huy nổi tiếng cả nước với những tên tuổi đỗ đại khoa và đều có sự nghiệp thơ văn nổi tiếng.

Cổng vào làng cổ Trường Lưu xưa bắt đầu từ khu vực cầu Quan - cây cầu bắc qua sông Phúc Giang, dòng chảy đổ vào sông Nghèn và xuôi về biển qua cửa Sót, huyện Lộc Hà  ngày nay.

Sông Phúc Giang gắn với giai thoại vua Hồ Quý Ly từng đem thủy quân đến tập trận. Tên con sông cũng được Thám hoa Nguyễn Huy Oánh dùng để đặt tên cho thư viện do ông sáng lập là Thư viện Phúc Giang. Con sông xưa có chiều rộng khoảng 20m, còn ngày nay đã thu hẹp dần do bị bồi lấp.

Đầu làng, cạnh sông Phúc Giang có giếng Ngọc với tuổi đời hàng trăm năm. Giếng nước này phục vụ ăn uống, sinh hoạt cho người dân trong làng.

Đình làng Trường Lưu được xây dựng vào thế kỷ XVII, gồm hai phần chính là thượng điện (nơi thờ các vị thần) và hạ điện (nơi người dân sinh hoạt văn hóa tâm linh). Toàn bộ kiến trúc của đình được xây dựng, thiết kế theo phong cách thời Hậu Lê.

Đình làng được dựng bằng loại gỗ mít và được chạm trổ rồng phượng cùng các hoa văn tinh xảo khác. Nơi đây, vào ngày 12/6 (âm lịch) hàng năm, người dân địa phương tổ chức lễ kỳ phục để cầu cho quốc thái dân an, dân làng được ấm no sung túc. Năm 2008, đình được công nhận là Di tích lịch sử cấp tỉnh.

Trong đình hiện còn tấm bia ghi danh 22 con em trong làng (chủ yếu là dòng họ Nguyễn Huy) đỗ đạt tiến sĩ dưới triều Hậu Lê và triều Nguyễn. 

Trong quá trình xây dựng và phát triển, làng Trường Lưu đã tạo dựng nên hệ thống di sản văn hóa đặc sắc. Về di sản văn hóa vật thể, đến nay làng còn giữ được trên 15 di tích lớn nhỏ, trong đó có 4 di tích được xếp hạng quốc gia, 9 di tích cấp tỉnh cùng trên 20 nhà thờ của các dòng họ khác. Rất nhiều nhà cổ xưa cũng được bảo lưu khá nguyên vẹn. 

Trong hình là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia Nhà thờ Nguyễn Huy Oánh và Nguyễn Huy Tự, hay còn gọi là nhà thờ Lục Chi. Nhà thờ được Thám hoa Nguyễn Huy Oánh xây dựng năm 1752 để thờ cha là ông Nguyễn Huy Tựu (1690-1750). 

Nguyễn Huy Oánh (1713-1789) tên tự là Kính Hoa, hiệu Lựu Trai, từng đỗ Giải nguyên kỳ thi Hương tại trường thi Nghệ An lúc 20 tuổi.

Ông được bổ quan rồi thăng dần đến chức Tri phủ Trường Khánh. Năm 1748, ông đỗ Thám hoa, được bổ làm Thị giảng trong phủ chúa Trịnh Doanh kiêm chức Hàn lâm viện đãi chế, từng là Nội giảng rồi Tư nghiệp Quốc Tử Giám. Trong hình là một trong hai văn bia tiến sĩ của 2 danh nhân, được lập lần lượt vào năm 1748 và 1772. Hai văn bia tiến sĩ có mẫu như các văn bia ở Quốc Tử Giám.

Danh nhân Nguyễn Huy Tự (1743-1790) là con trai Nguyễn Huy Oánh. Năm 1759, ông đỗ thứ 5 khoa thi Hương trường Nghệ An lúc mới 17 tuổi. Ông ra làm quan cho triều Lê một thời gian ngắn, sau đó từ bỏ áo quan theo nhà Tây Sơn cùng vua Quang Trung đại phá quân Thanh xâm lược.

Về sau, Nguyễn Huy Tự trở về quê ở ẩn, cùng cha xây dựng Trường học Phúc Giang. Trường thu hút rất đông sĩ tử trong Nam ngoài Bắc theo học và đã đào tạo được nhiều người thi đỗ các kỳ thi Hương, thi Hội, thi Đình với hàng trăm sinh đồ, hương cống và đặc biệt có trên 30 người đỗ tiến sĩ.

Trong hình là vị trí mảnh đất xưa kia xây dựng Trường học Phúc Giang.

Những năm qua, làng Trường Lưu nổi tiếng trên thế giới với các di sản tư liệu, thu hút sự quan tâm của bạn bè quốc tế. Ba di sản đã được UNESCO công nhận di sản ký ức thế giới khu vực Châu Á - Thái Bình Dương là Mộc bản Trường học Phúc Giang, sách cổ Hoàng Hoa sứ trình đồ và Bộ sưu tập văn bản Hán Nôm.

Mộc bản Trường học Phúc Giang là bộ ván khắc dùng để in sách phục vụ cho việc dạy và học, được hình thành trong quá trình hoạt động của dòng họ Nguyễn Huy từ thế kỷ XVIII đến thế kỷ XX tại Trường học Phúc Giang, góp phần đào tạo hơn 30 vị tiến sĩ và nhiều hương cống, cử nhân.

Hoàng Hoa sứ trình đồ được công nhận là bản sao duy nhất của tập sách với phần bản đồ là chính. Trong đó ghi chép nhiều hình ảnh, thông tin phong phú, quý hiếm về hành trình đi sứ của sứ thần Đại Việt thế kỷ XVIII do Nguyễn Huy Oánh biên tập, hiệu đính và chú thích trong năm 1765 từ các tài liệu của nhiều thế hệ đi sứ trước để làm cẩm nang cho chuyến đi năm 1766-1767 do ông làm Chánh sứ.

Bộ sưu tập văn bản Hán Nôm gồm 173 tài liệu tại 14 nhà thờ các dòng họ, đình làng và 8 tư gia của làng Trường Lưu (từ cuối thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XX). Đây là khối tài liệu hình thành trong quá trình hoạt động văn hóa, giáo dục của làng bao gồm: sắc phong và văn bản hành chính, hoành phi, câu đối, trướng, bia, gia phả, văn cúng và sách cổ. Đặc biệt, trong phần sách cổ có "Quảng Thuận Đạo sử tập" do Nguyễn Huy Quýnh soạn khoảng năm 1775-1785, có tư liệu về chủ quyền của Việt Nam về Hoàng Sa, Trường Sa.

Cả ba di sản tư liệu nêu trên hiện được trưng bày ở trụ sở Ban Quản lý bảo tồn di sản văn hóa Trường Lưu (trụ sở của UBND xã Trường Lộc cũ).

Dương Nguyên/dantri.com.vn

https://dantri.com.vn/du-lich/kham-pha-ngoi-lang-duy-nhat-o-viet-nam-co-3-di-san-tu-lieu-ky-uc-the-gioi-20230622161815094.htm